Turn On was het gratis magazine van elektronicaketen Saturn. Het wordt gemaakt door iMediate in Hilversum. Dit artikel gaat over de achtergronden en de stand van zaken rond duurzaam leven en wonen.

Dossier: Duurzame energie

Geen windeieren!

Kolen, olie en gas – het zijn fossielen. Nog een paar decennia en dan is het over en uit. Beter nu alvast nadenken over nieuwe manieren om ons van energie te voorzien, goedkoper en vooral duurzamer. Maar wat betekent dat nu eigenlijk: duurzame energie? En wat kun je er zélf aan doen?

Volgens Van Dale betekent ‘duurzaam’ letterlijk ‘het milieu weinig belastend’. Een mooie definitie, maar daarmee kun je natuurlijk nog alle kanten op. Want hoe vertaalt zich dat in het dagelijkse leven? Hoe kun je zo leven dat het ’t milieu weinig belast? Lastige vraag, want door alleen al te bestaan belasten we het milieu. We moeten eten, drinken, we produceren afval en we gebruiken energie. Allemaal zaken die per definitie belastend zijn voor de leefomgeving. En onderschat vooral niet hóe belastend je bent! In de rijke westerse wereld zijn we minder duurzaam dan in arme gebieden. We gebruiken meer energie, waarvan het meeste vooral zit in het produceren van eten, drinken en andere producten. Deze ‘ecologische voetafdruk’ is een gangbare manier om aan te geven welke belasting een gemiddelde persoon voor het milieu betekent (zie kader).

 

Energie

Het sleutelbegrip is in dit geval energie. Alles wat we doen, alles wat leeft heeft energie nodig. Energie om te groeien en te bewegen, maar ook energie om warm te blijven. De westerse mens verbruikt daarnaast nog enorme hoeveelheden energie aan produceren, autorijden, vliegen. Al deze energie is op de een of andere manier afkomstig van de zon. Nu is de zon een welhaast onuitputtelijk bron van energie, maar de kunst is om deze te benutten. Op dit moment maken we vooral gebruik van fossiele brandstoffen, waarbij de energie van de zon miljoenen jaren geleden werd gevangen in planten. Het is duidelijk dat wanneer dit eenmaal op is, we weer miljoenen jaren zullen moeten wachten voordat we opnieuw gebruik kunnen maken van fossiele brandstoffen. Bovendien is het gebruik van fossiele brandstoffen bepaald niet duurzaam, in de betekenis van ‘het milieu weinig belastend’. Door de verbranding van olie, kolen en gas wordt kooldioxide vrijgemaakt dat miljoenen jaren lang vastzat. En we weten inmiddels allemaal dat teveel CO2 in de lucht niet goed is voor ons milieu. Er zijn twee manieren om te voorkomen dat we qua energie in de problemen komen. Het ene is besparen, en het andere is op zoek gaan naar andere energiebronnen.

 

Besparen

Van besparen weten we allemaal inmiddels heel veel. Dat komt vooral omdat energie verschrikkelijk duur is geworden. Dat lijkt dus een goede les voor de overheid: wil je mensen een bepaalde kant opdwingen, tref ze dan vooral in de portemonnee. Fabrikanten hebben er de laatste jaren gelukkig volop op ingespeeld. Apparatuur is veel en veel zuiniger geworden, zowel waar het gaat om energieverbruik als om waterverbruik. Zozeer zelfs, dat de oorspronkelijke labelaanduiding van A tot en met G allang niet meer voldoet. De meeste wasmachines en koelkasten gaan al tot A+ of zelfs A+++.

 

Batterijen en adapters

Sluipverbruik is een van de grootste posten op je energierekening. Dat komt door al die apparaten die dag in dag uit op stand-by staan als ze niet worden gebruikt. Plus al die opladers en adapters die voortdurend in het stopcontact zitten, zelfs als er geen apparaat aan hangt. Je kunt gemakkelijk vele tientjes op jaarbasis besparen door apparaten echt uit te zetten en adapters uit het stopcontact te trekken. Een andere kwestie is het gebruik van batterijen. Schaf oplaadbare aan! Wegwerpbatterijen worden weliswaar grotendeels hergebruikt, maar de productie van batterijen kost flink wat energie en is uitermate belastend voor het milieu.

 

Domotica

Als apparatuur alleen gebruikt wordt op het moment dat het nodig is en voor de rest uitstaat – denk maar aan het lampje in de koelkast – dan zouden we veel en veel minder elektriciteit verbruiken. Domotica kan daarbij helpen, want als je op afstand zaken kunt aan- en uitzetten en instellingen aanpassen en je hoeft er je luie stoel niet voor uit (of niet eens voor thuis te zijn!) dan maak je er veel sneller gebruik van. Met domotica kun je dus de lamp op zolder, die je vergeten was uit te doen, uitschakelen als je voor het eten naar beneden bent gelopen. Dat is maar een simpel voorbeeld en daarbij gaat het om actief aan- en uitschakelen. Maar domotica gaat verder dan dat. Sensoren kunnen meten of iemand in een ruimte aanwezig is en daarop de verwarming en verlichting aanpassen. Raamcontacten zorgen ervoor dat de verwarming naar beneden gaat als het raam wordt opengezet. En wanneer je weggaat, of ’s nachts naar bed, kun je met één druk op de knop ervoor zorgen dat elektrische apparaten worden uitgeschakeld, alle sluipverbruikers uitgezet en de verwarming op een laag pitje.

 

Alternatieve energie

Het is duidelijk dat we niet eeuwig door kunnen gaan met het stoken van olie, kolen en gas. Het is domweg een keer op. Niet voor niets wordt er al jaren gewerkt aan alternatieve bronnen van energie. Kernenergie leidt een wat ongelukkig bestaan. Na een absoluut dieptepunt in de jaren tachtig, leek het aan een nieuwe opmars bezig, totdat de ramp bij het Japanse Fukushima roet in het eten gooide. Laten we kernenergie voorlopig maar even afschrijven als bron van duurzame energie. Het is ook lastig om het afval kwijt te raken, dus de duurzaamheid ervan staat ook nogal ter discussie.

Er zijn gelukkig nog genoeg manieren te bedenken om elektriciteit op te wekken zonder gebruik te maken van fossiele brandstoffen. De meest voor de hand liggende zijn met behulp van wind, water en uiteraard de zon zelf, en energie uit verschillende biologische bronnen.

 

Wind

Mensen met een groen hart hebben over het algemeen een haat-liefdeverhouding met windenergie. Het is weliswaar zo duurzaam als maar kan, maar toch heeft het enkele nadelen. De belangrijkste is dat het horizonvervuilend is. Mensen klagen ook over het lawaai als ze er pal naast wonen. Windturbines hebben kortom een hoog gehalte aan ‘not in my backyard’. Dat maakt het misschien verstandig om windturbines alleen in grote parken in de zee aan te leggen. Maar ook daar zijn problemen. Zo kan het problemen veroorzaken met windveranderingen op het land. Bovendien schijnen vogels erdoor in de war te raken. Desalniettemin is windenergie een belangrijke bron van alternatieve energie. Inmiddels wekken we jaarlijks wereldwijd ruim 460 TWh (1 terawattuur = 1.000.000.000 kWh) aan windenergie op. Koploper is de VS met 120 TWh (26 procent van het totaal), gevolgd door China (89 TWh) en Duitsland (49 TWh).

 

Zon

Wat is er eenvoudiger dan direct de energie van de zon zelf af te tappen? Dat dit best lastig is, blijkt wel uit het feit dat we nog steeds andere energiebronnen gebruiken. En dat terwijl een veld van 300 bij 300 kilometer aan zonnepanelen in de Sahara genoeg is om de hele wereld permanent van stroom te voorzien (zie kader Desertec)! Een van de problemen is dat de zonnepanelen ook gefabriceerd moeten worden en dat kost, je raadt het, nogal wat energie. Dat zou ons niet tegen moeten houden, maar het doet toch wat afbreuk aan het duurzame imago van zonne-energie. Hoe dan ook, wereldwijd wekken we met zijn allen 93 TWh per jaar op. Geen kleinigheid, maar het blijft voorlopig nog ver achter bij windenergie, om van waterkracht maar niet te spreken. Grootste nadeel van zonnepanelen? ’s Nachts leveren ze geen energie, dus je zult de energie die overdag opgewekt wordt deels moeten opslaan.

 

Water

Het is misschien omdat we in Nederland geen snelstromende rivieren hebben, laat staan watervallen, maar je zou niet denken dat waterkrachtcentrales wereldwijd verantwoordelijk zijn voor maar liefst 3500 TWh aan energie. Dat is tien keer zoveel als windenergie en 37 keer zoveel als zonne-energie. Koploper is hier China, met 652 TWh, gevolgd door Canada en Brazilië met respectievelijk 370 en 340 TWh. Hoewel de meeste energie wordt opgewekt door watervallen of door een rivier zo af te knijpen dat hij door een kleine opening met een turbine moet (stuwdam), is een niet onaanzienlijk bedrag aan energie afkomstig van getijden in de zeeën en oceanen. Zulke getijden zijn zeer voorspelbaar en dus een uitstekende bron van energie.

 

Alternatief

Sterk in opkomst is biogas, zeg maar een alternatieve alternatieve energiebron. Daarbij wordt organisch materiaal (mest, rioolslib, huisvuil) vergist zonder zuurstof, waardoor methaan ontstaat – inderdaad, hetzelfde spul wat wij aardgas noemen. Met name Duitsland loopt voorop met het winnen van gas uit biogasinstallaties. Overal op het platteland vind je grote koepels, meestal groen gekleurd, naast boerenbedrijven, waarin het gas wordt verzameld. Dit kan vervolgens worden gebruikt voor verwarmingsinstallaties, maar ook om elektriciteit op te wekken.

Biomassa is een andere bron van energie. Maar daarmee wordt eenvoudigweg plantaardig materiaal bedoeld, bijvoorbeeld hout. Niet direct geschikt om in grote centrales te verstoken, maar wel op kleine schaal in je eigen huis. Er zijn tegenwoordig al verwarmingsinstallaties die op hout (of kleine geperste stukjes hout, zogeheten pellets) werken en een hoger rendement hebben dan de beste gasgestookte cv-installaties. Sowieso duurzamer dan fossiel stoken, zie het kader over de CO2-cyclus.

 

Zelf energie opwekken

Natuurlijk kun je zelf ook meedoen aan het opwekken van groene energie. Daarvoor zijn er verschillende mogelijkheden. Met zonnepanelen op je dak kun je stroom opwekken die je vervolgens deels zelf gebruikt. De rest gaat het elektriciteitsnet in, en in principe loopt daardoor je meter terug, zodat je wanneer je dat later weer gebruikt, niets betaalt. Voor het restant – dus wat je meer terug levert dan je gebruikt – geven de energieleveranciers een uiterst bescheiden vergoeding, rond de 10 cent per kWh. Daar wordt je niet rijk van. Je moet het dus echt hebben van het zelf gebruiken van je opgewekte energie.

Met zonnepanelen kun je trouwens ook de verwarming en het warme water laten draaien, met een zogeheten zonneboiler. Door zulke panelen lopen waterbuizen die worden verwarmd door de zon.

Ook met behulp van wind kun je thuis een heel eind komen. Je kunt tegenwoordig kleine windturbines kopen van pakweg 200 watt, die op vrijwel elk dak kunnen worden geplaatst, ook in de stad. Ze kunnen aan elkaar kunnen worden gekoppeld voor meer vermogen. Helaas zijn ze nog wel erg duur, en officieel levert het niets op wanneer je de stroom in het net laat lopen.

 

Ecologische voetafdruk

De ecologische voetafdruk is een maat die aangeeft hoeveel oppervlakte bruikbare aarde een mens nodig heeft om in al zijn verbruik te voorzien. Beschouw het maar als de oppervlakte die nodig is om voedsel te verbouwen en vee te houden. De moderne mens verbouwt en hoedt natuurlijk zelf niet meer, maar je kunt alle producten en alle energie die daarvoor nodig is omrekenen naar een hoeveelheid hectare die nodig is om de aarde de benodigde energie te laten leveren én de kans te geven te regenereren, de zogeheten biocapaciteit. Het is duidelijk dat een gemiddeld mens uit de geïndustrialiseerde landen meer hectare nodig heeft voor de productie van zijn eten, drinken, auto, energieverbruik, enzovoorts, dan een gemiddeld mens uit ontwikkelingslanden. De top drie leeft op enorm grote voet en bestaat geheel uit oliestaten: Qatar, Verenigde Arabische Emiraten en Koeweit. Een gemiddelde inwoner van Qatar heeft maar liefst bijna 12 ha aan land nodig om in zijn jaarlijkse behoefte te voorzien. Vergelijk dat maar eens met de nummer laatst, Palestina, die niet meer nodig heeft dan 0,44 ha per inwoner. Nou zijn dit allemaal niet zulke grote landen, maar zorgwekkender wordt het als je kijkt naar een andere notoire ‘grootvoet’, de VS. Als we allemaal als Amerikanen zouden leven, dan zouden we in totaal vier Aardes nodig hebben! Nederland mag zich trouwens echt niet op de borst kloppen met plaats nummer 9 (6,31 ha). Dat is ruim boven vergelijkbare industrielanden als Frankrijk (nummer 23, 4,88 ha) en Duitsland (nummer 30, 4,53 ha). Alles bij elkaar opgeteld hebben we op dit moment ongeveer 1,5 Aarde nodig, wat betekent dat we meer verbruiken dan de natuur zelf kan herstellen.

 

 

Ecologische voetafdruk 2012 – gemiddelde oppervlak per inwoner

De top tien, de laagste tien plus enkele Europese landen.

1	Qatar 11,64 ha
2	Koeweit 9,68
3	Verenigde Arabische Emiraten 8,40
4	Denemarken 8,22
5	VS 7,09
6	België 7,09
7	Australië 6,65
8	Canada 6,4
9	Nederland 6,31
10	Ierland 6,19
23	Frankrijk 4,88
27	Verenigd Koninkrijk 4,67
30	Duitsland 4,53
138	Nepal 0,73
139	Malawi 0,73
140	Pakistan 0,72
141	Rwanda 0,68
142	Bangladesh 0,63
143	Eritrea 0,63
144	Haïti 0,56
145	Afghanistan 0,52
146	Oost-Timor 0,45
147	Palestina 0,44

 

 

Energieverbruik wereldwijd

Er zijn landen die meer energie verbruiken dan andere, ook omgerekend naar gebruik per hoofd van de bevolking. Dat kun je bijna één op één op de ecologische voetafdruk leggen. Maar hoeveel gebruiken we nu eigenlijk met zijn allen? De laatst beschikbare cijfers (ja, het duurt kennelijk even om ze verzameld te krijgen) dateren uit 2008. In dat jaar verbruikten we maar liefst 142.000 TWh, oftewel 142 triljard kWh. Ten opzichte van 20 jaar daarvoor een toename van maar liefst 40 procent. Grootverbruiker is de VS met 27.000 TWh. Sterk in opmars is – niet verrassend – China, dat 20 jaar geleden goed was voor 10.000 TWh, en in 2008 voor maar liefst 25.000 TWh. Per hoofd van de bevolking gebruiken we gemiddeld 22.000 kWh per jaar, met grote uitschieters voor de VS (87.000 kWh) en de EU (40.000 kWh). Dat is dus niet alleen wat je thuis verbruikt (een gemiddeld gezin van vier personen verbruikt zo’n 3500 kWh per jaar), maar ook alles wat nodig is voor de productie van goederen en andere energieslurpende zaken.

 

 

Desertec

Desertec is een initiatief uit 2009 van een Duitse onderneming. Het bedrijf is van plan om in eerste instantie Europa, en later misschien andere delen van de wereld van stroom te voorzien met behulp van panelen die in de Sahara worden opgesteld. De plannen hebben inmiddels serieuze vormen aangenomen, maar het is duidelijk dat het op nogal complexe politieke materie zal stuiten. De Sahara ligt namelijk op het grondgebied van onrustige staten als Libië, Algerije en Egypte. Om van Mali en Tsjaad nog maar te zwijgen. Niettemin moeten zo rond 2050 de eerste elektronen onze kant op gaan stromen.

 

 

Duurzaam?

Zoals Van Dale zegt, betekent ‘duurzaam’ in het Nederlands ‘het milieu weinig belastend’. Maar dat is maar één kant van het verhaal. Dat blijkt als we het begrip vertalen naar andere talen. Zo spreken Engelstalige landen van ‘sustainable’, wat ook ‘houdbaar’ betekent, iets wat we ook terugvinden in het Duitse ‘dauerhaft’. Dat maakt ‘duurzaam’ tot het tegenovergestelde van ‘wegwerpen’. Als het gaat om energie, spreken de Engelsen van ‘renewable’, oftewel ‘vernieuwbaar’. Dat het daarbij dan niet gaat om fossiele brandstoffen (want daarvoor geldt op = op) moge duidelijk zijn. Zie ook het kader over de CO2-kringloop.

 

 

Lange en korte CO2-cyclus

Miljoenen jaren geleden was er ook een periode met veel CO2 in de atmosfeer. Planten hebben koolstofdioxide nodig om te kunnen leven, zodat er uitbundig veel planten- en daardoor dierenleven was. Op deze manier werd er steeds meer CO2 ‘vastgelegd’ in planten en dieren, waardoor het gehalte aan koolstofdioxide in de atmosfeer langzaam maar zeker daalde. Stervende planten en dieren kwamen in de bodem terecht en vormden daar grote voorraden vastgelegde koolstofdioxide. Dit wordt de lange CO2-cyclus genoemd. Eenmaal losgemaakt uit deze voorraad – door kolen, olie of gas te verbranden – komt de vastgelegde koolstofdioxide weer vrij in de atmosfeer.

Bij de korte CO2-cyclus wordt gebruik gemaakt van koolstof die nog niet zo lang geleden is vastgelegd, bijvoorbeeld in hout van bomen die 25 tot 50 jaar oud zijn, of in biobrandstoffen zoals ethanol of lijnzaadolie. Wanneer je er steeds voor zorgt dat er net zoveel nieuwe gewassen en bomen worden geplant als er worden verwerkt tot brandstof, zorg je ervoor dat de totale hoeveelheid vrij CO2 min of meer gelijk blijft.

Het zal duidelijk zijn, dat hoe meer we gebruik maken van brandstoffen uit de korte cyclus, hoe minder het milieu belast wordt met toenemende hoeveelheden koolstofdioxide. Dat maakt rijden op bio-ethanol een stuk duurzamer dan op benzine of diesel.

 

Opdrachtgever:

iMediate

Opdracht:

Schrijf een journalistiek artikel over duurzame ontwikkelingen in energie en energieverbruik